BAB I
BÅSÅ
KANG KANGGO ING KASUSASTRAN JÅWÅ
Båså
kang kanggo kasusastran Jåwå mêsthi waé iyå båså Jåwå; di tåtå kanthi ikêtan
kang apik, runtut, nganti biså dadi båså kang éndah. Wis mêsthi waé pangangoné
båså Jåwå iku kudu manut undhå-usuking båså.
Mungguh
undhå-usuking båså Jåwå iku ånå 8 tataran, yaiku:
NGOKO
ANTYÅ-BÅSÅ
NGOKO-ANDHAP
BÅSÅ-ANTYÅ
MÅDYÅ-NGOKO
BÅSÅ MADYÅ MADYANTÅRÅ
UNDHÅ- MÅDYÅ-KRÅMÅ
USUKING KRÅMÅ-LUGU
BÅSÅ BÅSÅ KRÅMÅ MUDHÅ-KRÅMÅ
JÅWÅ WRÊDÅ-KRÅMÅ
KRÅMÅ-INGGIL
KRÅMÅ-DÉSÅ
BÅSÅ
KASAR
BÅSÅ
KÊDHATON/BÅSÅ BAGONGAN
1. Ngoko
utawa Jåwå dwipå, iku gunêmé bocah pådhå bocah, wong tuwå marang wong nom kang
ora ngajèni, bêndårå marang abdiné. Têmbung-têmbungé ngoko kabèh, atêr-atêr lan
panambangé uga ngoko.
Tuladhané:
(1) Aku
arêp mênyang pasar.
(2) Kowé
tungguå omah.
2. Ngoko
andhap ånå warnå loro, yaiku:
a. Antyå-båså,
iku pamoré têmbung ngoko karo kråmå inggil, ora ngramakaké atêr-atêr lan
panambang; têmbung “kowé” dadi “ sliramu”. Antyå-båså iku gunémé wong tuwå
marang wong nom sing luwih dhuwur pangkaté, utåwå priyayi pådhå priyayi sing
wis rakêt bangêt sêsrawungané.
Tuladhané:
(1) Sliramu
åpå ora tindak mênyang kantor?
b. Båså-antyå,
iku pamoré têmbung ngoko, kråmå, lan kråmå inggil, ora ngramakaké atêr-atêr lan
panambang, tembung “kowé” dadi “panjênêngan”. Båså-antyå iku gunêmané wong tuwå
marang wong nom sing luwih dhuwur pangkaté.
Tuladhané:
(1) Yèn
panjênêngan wis kagungan wêkdal, mbok yå maringi sêrat.
(2) Panjênêngan
saiki makaryå ing ngêndi tå?
3. Båså
mådyå ånå warnå têlu, yaiku:
a. Mådyå-ngoko,
iku pamoré têmbung mådyå karo ngoko mêsthi waé atêr-atêr lan panambangé iyå
ngoko, têmbung “aku” dadi “kulå”; têmbung “kowé” dadi “dikå”. Mådyå-ngoko iku
gunêmané bakul pådhå bakul.
Tuladhané:
(1) Dikå
kok sajak kêsusu ngajak mulih kulå, ontên prêlu nåpå tå?
b. Madyantårå
mèh pådå karo mådyå-ngoko, bédané mung têmbung “kowé” dadi “mang; samang; utåwå
sampéyan”. Madyantårå iku gunêmané priyayi cilik pådhå priyayi cilik, utåwå priyayi
marang saduluré sing luwih êndhèk pangkaté.
Tuladhané:
(1) Sampéyan
rak êmpun duwé tumbak sing luwih apik, tå?
(2) Samang
badhé tindak pundi tå?
c. Mådyå-kråmå,
iku pamoré têmbung mådyå, kråmå, lan kråmå-inggil, nanging ora ngramakaké atêr-atêr
lan panambang. Mådyå-kråmå iku gunêmané bocah priyayi marang sing lanang.
Tuladhané:
(1) Pakné,
wanci ngètên kok êmpun badhé tindak têng kantor, nåpå kathah padamêlan?
4. Båså
kråmå ånå warnå têlu, yaiku:
a. Kråmå-lugu,
têmbung-têmbungé kabèh kråmå, atêr-atêr lan panambangé ugå kråmå. Kråmå-lugu
ugå diarani kramantårå iku gunêman wong lumrah pådhå wong lumrah, utåwå wong
tuwå marang wong nom sing tanpå pangkat (dudu saduluré dhéwé).
Tuladhané:
(1) Kålå
wingi sampéyan rak sampun kulå cariyosi, bilih kulå botên sagêd dhatêng sadèrèngipun
jam sadåså.
b. Mudhå-kråmå,
pamoré têmbung kråmå karo kråmå-inggil, ngramakaké atêr-atêr lan panambang.
Têmbung “aku” dadi “kulå”; têmbung “kowé” dadi “panjênêngan”. Mudhå-kråmå iku
kramané wong mudhå marang wong wrêdå, murid marang guru, priyayi pådhå priyayi.
Tuladhané:
(1)
|
c. Wrêdhå-kråmå
iku awujud têmbung-têmbung kråmå, nanging atêr-atêr lan panambang ora
dikramakaké. Têmbung “aku” dadi “kulå”, têmbung “kowé” dadi “sampéyan”. Wrêdhå-kråmå
iku kramané wong wrêdhå marang wong mudhå.
Tuladhané:
(1) Nak,
kabaré sampéyan sampun dicariyosi déning Mas Lurah.
5. Kråmå-inggil,
wujudé kåyå mudhå-kråmå, bédané mung dumunung ing têmbung “kulå” dadi “adalêm,
abdi-dalêm, kawulå, abdi-dalêm-kawulå”. Têmbung “panjênêngané” dadi
“panjênêngan-dalêm”. Kråmå-inggil iku gunêmané kaum-kråmå marang kaum-ningrat,
utåwå priyayi cilik marang priyayi luhur.
Tuladhané:
(1) Sowan
adalêm ing ngarså panjênêngan-dalêm, prêlu nyadhong dhawuh-dalêm. (dhawuh-dalêm
= préntahmu)
6. Kråmå-déså,
iku basané wong-wong déså kang lumrahé padhå isih wutå-satrå. Têmbung-têmbung
kang diênggo kråmå-déså, yaiku:
a. Têmbung
kråmå utåwå kråmå-inggil dikramakaké manèh, kåyåtå: nåmå-nami, sêpuh-sêpah,
têbih-têbah, wåjå-waos lan sapanunggalané.
b. Nganggo
têmbung-têmbung kråmå-inggil tumrap awaké dhéwé, kåyåtå: astå kulå, kulå
paringi lan sapanunggalané.
c. Nganggo
têmbung-têmbung Kawi, kåyåtå: yogå sampéyan, nêm santun, rêdana (saka tembung
kawi “hardana” atêgês dhuwit).
d. Mirid
kahanan, kåyåtå: ambêtan-durèn, sambêran-pitik, pêthakan-mori, jujutan-kapas,
singgêtan-pêté lan sapanunggalané.
e. Wis
nduwèni têgês dhêwê, kåyåtå: dhêkêman-dhêlé, watêsan-sêmångkå, bogå-jagung lan
sapanunggalané.
7. Båså
kasar, lumrahé kadadéan såkå pamoré têmbung ngoko karo têmbung kasar, iku
basané wong sing lagi uring.
8. Båså
kadhaton (båså bagongan), iku gunêmé pårå sêntånå lan abdining ratu ånå ing
sajroning cêpuri kadhaton lan ånå ing ngêrsané Sang Prabu utåwå Pangèran
Adipati Anom. Wondéné yèn pårå sêntånå lan abdining ratu iku munjuk marang Sang
Prabu utåwå marang Sang Pangèran Adipati Anom nganggo båså kråmå-inggil, dudu
båså kadhaton. Båså kadhaton iku pamoré têmbung-têmbung kråmå karo
têmbung-têmbung båså kadhaton. Atêr-atêr lan panambang, yèn sing gunêman iku
sêntånå pådhå sêntånå, abdining ratu pådhå abdining ratu, utåwå sêntånå karo
abdining ratu, ora dikramakaké; déné manåwå sêntånå utåwå abdining ratu iku
gunêman karo pangèran-putrå, atêr-atêr lan panambang mawi dikramakaké.
Bédaning panganggoné
têmbung sêsulih utåmå-puruså lan madyåmå-puruså båså kadhaton ing Suråkartå
karo ing Ngayogyåkartå:
a. Ing
Ngayogyåkartå, têmbung sêsulih utåmå-puruså mung sawarnå, yaiku: manirå;
sêsulih madyåmå-puruså ugå mung sawarnå, yaiku: pakênirå.
b. Ing
Suråkartå, têmbung sêsulih utåmå-puruså lan madyåmå-puruså ånå warnå papat,
yaiku:
(1) Tumrap
pårå putrå-sêntånå: mårå (aku) lan pårå (kowé).
(2) Tumrap
putrå punggåwå: manirå (aku) lan pakênirå (kowé).
(3) Tumrap
pårå panèwu-mantri: kulå (aku) lan jêngandikå (kowé).
(4) Tumrap
pårå pujånggå: robåyå (aku) lan pantèn (kowé).
Têmbung-têmbung sing kalêbu båså
kadhaton, yaiku:
|
ênggèh
|
:
|
iyå
|
|
dhawak
|
:
|
dhéwé
|
|
boyå
|
:
|
ora
|
|
mêksih
|
:
|
isih
|
|
sêtå
|
:
|
doyan
|
|
mêningå
|
:
|
wêruh
|
|
kudå
|
:
|
jaran
|
|
punapi
|
:
|
åpå
|
|
wêntên
|
:
|
ånå
|
|
puniku
|
:
|
iku
|
|
sêjos
|
:
|
séjé
|
|
curigå
|
:
|
kêris
|
|
nêdhå
|
:
|
ayo
|
|
dêrbé
|
:
|
duwé
|
|
puniki
|
:
|
iki
|
|
bêsaos
|
:
|
baé
|
|
têmbung
|
:
|
cêmêthi
|
|
pojaré
|
:
|
kandhané
|
|
sardulå
|
:
|
macan
|
|
wawi
|
:
|
sumånggå
|
Tulådhå ukårå nganggo båså
kadhaton:
(1) Kalawingi
ing griyå jêngandikå punapi wêntên tamu?
(2) Ênggèh,
adhi kulå angkå gangsal saking Gunungsèwu.
(3) Sajaké
kok wêntên damêl ingkang wigatos.
(4) Boyå,
namung tuwi bêsaos, amargi rumaos kangên, sampun lami boyå kêpanggih.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar